Op September 1953 vertel “Dawie” in Die Burger ‘n storie wat aan hom gestuur is deur “’n gryse kollega vol ou wysheid waaruit die idealisme nog nie verdwyn het nie”. Die Duiwel – so lui die storie – was besig om die probleem te oorweeg wat die Afrikanervolk aan hom gestel het. Hy het min of meer so geredeneer: “My Teenstander het ‘n klein volkie in Suid-Afrika geplant. Hulle is min mense, maar hulle erken hulle is uitverkore. Ek het my bes gedoen om hulle tot niet te maak…Nou het nog net een raad: ek wil hulle welvarend maak en kyk of hulle dit kan oorleef!” (Giliomee 2004:495)
Die Duiwel in Dawie se gelykenis wat hier bo aangehaal is, het rede gehad om hoopvol te wees. Terwyl die Afrikaners besig was om die kapitalisme te verower, het die kapitalisme ook al hoe meer Afrikaners verower. In September 1965 het Verwoerd gewaarsku dat die groei van Afrikaner-kapitalisme later teen die Afrikaners self gebruik kan word.
Wit voorspoed het wit mag ondermyn. (Giliomee 2004:497)
Van die middel van die sestigerjare af het al hoe meer van die voorste Afrikaanse skrywers en digters van die volksbeweging vervreemd geraak. Rebelse Afrikaners is uitgeskuif. Beyers Naude is gedwing om as ‘n NG perdikant te bedank nadat hy direkteur van die veelrassige Christelike Instituut geword het.
Die Afrikaanse koerante in die algemeen het selde oor spanning binne die regering en die NP verslag gedoen. Tussen 1962 en 1964 het die sirkulasie van die Engelse koerante met altesaam 90 000 eksemplare gestyg en die van die Afrikaanse koerante het met 10 000 gedaal.
As amptelike taal was Afrikaans besig om veld te verloor teen Engels.
Dit het onder swart mense bekend geraak as die taal van die onderdrukking – die taal wat gebruik is wanneer wit polisieman ‘n pasoortreder arresteer of wanneer wit staatsamptenare ‘n apartheidspermit uitreik of wanneer swart mense of bruin mense ‘n uitsettingsbevel ingevolge die wet op groepsgebiede ontvang. (Giliomee 2004:498)
Die Afrikaanse Studentebond het op sy kongresse in die 1950’s en 1960’s dikwels debatte gevoer oor al die gevare van liberalisme, kommunisme, jingoisme en Rooms-Katolisisme met hulle neiging om “verbroedering van blankes en nie-blankes” aan te moedig.
Studente is gewaarsku teen die ondermyning van die Christelik-nasionale beginsels van die Afrikaner en hulle moes hulle verset teen ‘vreemde invloede’ in die kultuurgoedere van die Afrikaner.
Die vernaamste voorstanders van antikommunisme was mense in die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie met Piet Meyer, as voorsitter van die beheerraad, aan die spits; ook Andries Treurnicht, redakteur van Die Kerkbode, die NG Kerk se blad; S.E.D. Brown, skrywer en uitgewer van die South African Observer, ‘n gereelde politieke pamflet, en die kabinetslid Albert Hertzog, seun van genl. Hertzog.
Regse politici en kultuurleiers het voortdurend gewaarsku teen skrywers en akademici wie se liberale gevoelens die weg vir die kommunisme sou berei. (Giliomee 2004:499)
In Oktober 1967 het die Potchefstroomse akademikus Willem de Klerk drie tendense in die volksbeweging onderskei;
Verligtes: liberale in ‘n nuwe Afrikaanse voorkoms, wat baie tradisies laat vaar het en openheid, inklusiwiteit en vryheid voorstaan, ook ten opsigte van rasseverhoudinge;
Verkramptes: eng en na binne gekeer, wat aan die verlede kleef en heksejagte uitvoer teen enigiets wat nie tradisioneel is nie;
Positiewe Afrikaners: mense wat die ewewig handhaaf tussen eksklusiwiteit en openheid, tradisie en progressiewe denke.
De Klerk het altyd ‘n nasionalistiese konsensus eerder as ‘n duidelike hervormingsbeginsel gesoek. Hy het sowel die verligte as die verkrampte posisie afgewys en hom ten gunste verklaar van ‘n positiewe nasionalisme. Die derde posisie was gou vergete, maar sy broer F.W., wat in 1989 president sou word, was die beliggaming daarvan in die jare voordat hy tot die hoogste posisie uitgestyg het.
Daar was ‘n korrelasie met klasseverskille. Die verligtes het meesal ‘n hoer opvoedingspeil en groter inkomste gehad en was in hul werk minder van staatsbeskerming afhanklik as die verkramptes. (Giliomee 2004:500-501)
Na die sluipmoord op Verwoerd op 6 September 1966, (…op die kruin van sy mag, het hy in die Volksraad gewag vir ‘n sitting om te begin. Daar is gegis dat hy ‘n belangrike beleidsaankondiging sou doen. Net voordat hy sy toespraak sou begin, het Demetrio Tsafendas, ‘n parlementere bode, hom in sy bank met ‘n mes doodgesteek…(Giliomee 2004:489)) het die NP-koukus B.J. (John) Vorster as sy opvolger gekies.
Vorster was die kandidaat van die verkramptes, veral in Transvaal, maar dit het gou geblyk dat hulle hulle met hom misgis het. Hoewel hy ‘n Transvaalse kiesafdeling verteenwoordig het, was hy in werklikheid ‘n man van die Kaap. Hy het op Stellenbosch gestudeer, sy skoonvader was ‘n direkteur van die die Nasionale Pers en sy politieke leermeester was Paul Sauer, ‘n tipiese Kaapse Nasionalis wat na Sharpville ‘n nuwe benadering bepleit het.
Vorster het ‘n proses van desegregasie van sport begin wat meer as vyftien jaar gekos het om af te handel. Toe groot stakings teen uiterse lae lone in 1973 in Durban uitbreek, het hy aan werkgewers gese dat hulle die werkers nie as arbeidseenhede moet beskou nie, maar as “menslike wesens met siele”. Westerse diplomate wat met hom onderhandel het, het hom beskou as reguit, eerlik en betroubaar. (Giliomee 2004:501)
Vorster se instelling was, soos hy soms gese het, “om die fort te hou”. (Giliomee 2004:502)
Van Wyk Louw het reeds in die 1930’s besef dat kultuurorganisasies nodig is, maar ook gevaarlik. Hy het geskryf ‘n volk is nie ‘n sekte of ‘n kliek of ‘n vereniging met ‘n vaste program nie.
Toe Louw in 1970 sterf, het geen kabinetslid sy begrafnis bygewoon nie. Hy en Verwoerd was twee teenpole in die volksbeweging. (Giliomee 2004:505)
John Vorster en Breyten Breytenbach het nou die nuwe teenpole in die Afrikanergemeenskap gevorm. Breytenbach het grootgeword op die dorpe Bonnievale en Wellington; in die woorde van sy broer Cloete het hy die deursnee-Afrikaner se huislewe en opvoeding gehad: “plaas- en dorpslewe, toegewyde ouers, baie vriende, lid van die NG Kerk en die Voortrekkerbeweging”.
Breytenbach het egter ‘n perspektief gehad wat nader aan die kol was. Dit is die strandpunt dat dit verkeers is om te glo dat apartheid die werk is van ‘n paar burokrate en ideoloe. Die Afrikaners is verantwoordelik vir apartheid, kollektief en individueel. Sonder hulle sal dit nie bestaan het nie; dit is hul lewenswyse. Apartheid spruit uit ‘n gebrek aan veiligheid en ‘n obsessie met die Afrikanerstam.
Vir Vorster was Breytenbach bo en behalwe sy politieke bedrywighede ook ‘n vyand van die volk wie se poesie moreel verderflik en polities aanstootlik is.
In ‘n simposium oor die Sestigers in 1973 by die Universiteit van Kaapstad se Somerskool het verskeie skrywers en akademici opgetree, onder andere Breytenbach wat uiteinelik van die regering verlof ontvang het om Suid-Afrika te besoek.
Die hoogtepunt van die simposium was Breytenbach, met ‘n lesing getitel “’n Blik van buite”. Hy het gese: “Ons is ‘n bastervolk met ‘n bastertaal. Ons aard is basterskap. Dis goed en mooi so. Net, ons het in die slagyster getrap van die baster wat aan bewind kom. In daardie gedeelte van ons bloed wat van Europa kom, was die vloek van meerderwaardigheid. Ons wou ons mag regverdig, en om dit te kon doen, moes ons ons gewaande stamidentiteit stol. Ons moes afkamp, bekamp, verkramp. Vir Breytenbach het die redding feitlik uitsluitlik in die hande van swart mense gele. (Giliomee 2004:506-507)
Hoewel die verset teen die apartheidstelsel op baie vlakke begin oplaai het, het die Afrikaanse kerke geen waarskuwings oor wit bevoorregting en die kontras tussen wit rykdom en swart armoede laat hoor nie. Die algemene sinode van die NG Kerk van 1974 het ‘n verslag oor rasseverhoudinge aanvaar wat ‘n uitvoerige Bybelse regverdiging van apartheid was. Daar is steeds geargumenteer dat die gelykenis van die toring van Babel ‘n paradigma is vir ‘n beleid van “volkeverskeidenheid”. Die verslag het sonder veel oortuiging probeer voorgee dat die kerk net so bekommerd as die ander kerke is oor sosiale geregtigheid, menseregte en selfbeskikking vir individue en vir groepe, maar verskil oor die beste middele om hierdie ideale te verwesenlik.
Die verslag is skerp gekritiseer. Jaap Durand, ‘n Afrikaanse teoloog, het daarop gewys dat daar geen hermeneutiese gronde aangewys kan word om die verskeidenheid van volkere as ‘n Godgegewe beginsel te aanvaar nie. John de Gruchy, ‘n Engelssprekende akademikus, het daarop gewys dat die onuitgesproke uitgangspunt van die verslag is dat Afrikaner-oorlewing van apartheid afhang. Allan Boesak het van die afwaartse spiraal van NG denke oor die rassekwessie gepraat.
Na die NG sinode van 1974 het Schalk Pienaar geskryf dat hy nie kan glo dat die kerk nie kennis geneem het van die swart bevolking nie en steeds glo Suid-Afrika is God se reservaat vir die Afrikaner.
Pienaar se kritiek op die NG Kerk was ‘n teken dat die Afrikaner-volksbeweging aan die verbrokkel was. Meer as veertig jaar lank het die verskillende dele – die party, die pers, die kerk en die organisasies – trou aan mekaar gesweer. (Giliomee 2004:510)
…terwyl die ANC as organisasie verbode was, was sy opvatting van algehele swart bevryding sterk. Die idee is lewendig gehou deur duisende mense, veral onderwysers, studente en predikante. (Giliomee 2004:515)
‘n Nuwe stem het in die vroee 1970’s opgeklink. Dit was die van biskop Desmond Tutu van die Anglikaanse Kerk, ‘n verteenwoordiger van ‘n nuwe geslag swart geestelikes wat verbind was tot swart bevryding. Hulle was besig om vinnig in die vernaamste Engelse kerke opgang te maak. (Giliomee 2004:517)
Op Woensdag 16 Junie 1976 het 20 000 kinders in Soweto deelgeneem aan ‘n protesoptog teen die bevel dat Afrikaans as een van die voertale in sekondere skole gebruik word. Koerantberigte en ooggetuies meld dat die kinders opgewonde en ontspanne was.
Genl. Magnus Malan, een van die voorste generaals in die leer, het later gese dat die polisiemag nooit werklik verstaan het hoe om teen swart proteste op te tree nie. Daar was blykbaar geen bevel van die polisie aan die mense in die optog om uiteen te gaan nie, en ‘n senior polisie-offisier het later erken dat daar geen waarskuwingskote gevuur is nie. Toe die polisie skielik begin skiet, was Hector Peterson die eerste kind wat gesterf het. Hy was ‘n dertienjarige skoolseun wat deur ‘n koeel van agter getref is. Verskeie ander kinders is ook doodgeskiet. Daarna, het ‘n koerant geskryf, “all hell broke loose”. (Giliomee 2004:531)
In Oktober 1977 het die regering alle Swart Bewussynorganisasies, die Christelike Insituut met Beyers Naude aan die hoof en ook The World, die vernaamste swart koerant, verbied. Op 12 September 1977 het Steve Biko op gruwelike wyse gesterf van kopbeserings wat hom toegedien is deur veiligheidspolisiemanne terwyl hy in Port Elizabeth in aanhouding was. (Giliomee 2004:532)
Teen die middel-1970’s het tussen 80% en 90% van die Afrikaners nog die rigting wat die party en die kerk aangedui het, ondersteun. Meer as vier vyfdes van die Afrikaners wat vir die NP gestem het, het hulle self as “baie godsdienstig” beskryf. Die Afrikaanse kerke het nog geen fundamentele kritiek op apartheid uitgespreek nie. Die Afrikaner-Broederbond het akademici, predikante, professionele lui, sakemanne en welgestelde boere saamgebind in sy taak om Afrikanerbelange en -strewes te bevorder.
Tussen 1974 en 1978 is talle geheime projekte van stapel gestuur.
Hiervoor het die departement van inligting geheime staatsfondse gebruik.
Die departement het selfs geld verskaf vir ‘n buitelandse kantoor van die NG Kerk as ‘n teenvoeter vir die Wereldraad van Kerke, wat nou ‘n prominente rol in die anti-apartheidstryd gespeel het. Deur hierdie geld te aanvaar, het die kerk self deel van die regering se geheime propagandamasjien geword. ‘n Glanspublikasie oor die NG Kerk se bydrae tot sendingwerk is oorsee versprei.
Vroeg in 1978 het gerugte oor die projekte van die departement van inligting die wereld vol gele en die Engelse pers het afkeurende berigte begin publiseer.
In ‘n wanhopige poging om hom self uit die gemors te kry, het John Vorster as eerste minister bedank en staatspresident geword.
Op 28 September 1978 het P.W. Botha, leier van die Kaapse NP, Mulder (wat betrokke was by die intelligensie skandaal) met ‘n klein meerderheid verslaan en die volgende NP-leier en eerste minister geword. (Giliomee 2004:532-536)