Teen die middel van die negentiende eeu het die Franse filosoof Auguste Comte geskryf: “Demografie is lotsbestemming.” Die besef hiervan het skielik teen die einde van die 1960’s by die Afrikaners posgevat. (Giliomee 2004:539)
Sakelui se beskouing van apartheid het in die vroee 1970’s redelik skielik verander. Die val van die Portugese koloniale ryk aan Suid-Afrika se noordwes- en noordoos grens, die guerrillastryd in Rhodesie, die groot stakings in 1973 in Durban en die Soweto-opstand van 1975-1976 het sterk bedenkinge oor die langtermynstabiliteit van apartheid laat ontstaan. (Giliomee 2004:542)
Om aan die behoefte aan ‘n stabiele, geskoolde swart arbeidsmag te voldoen, het die regering sekere fundamentele skuiwe gemaak. In 1973 het dit swart werkers toegelaat om met die verlof van die wit vakbonde geskoolde werk te doen. Kort daarna is hierdie vereiste afgeskaf en saam daarmee ook verskeie vorme van werkreservering en arbeidsbeheer. In 1979 het die regering beperkinge op swart arbeid verwyder en die beginsel aanvaar dat vakbonde met swart lede aan die formele bedingingsrade kan deelneem. Ten einde vir beter geskoolde arbeid voorsiening te maak, het die regering in 1972 ‘n nuwe formule vir die finansiering van swart onderwys aanvaar. Dit het gelei tot ‘n sterk uitbreiding van swart onderwys, ook in die sekondere standerds. Baie hoerskole is nou in die “blanke” gebied gebou. (Giliomee 2004:543)
In die 1970’s het die verhouding van wit tot swart lone in die mynbedryf van 21:1 tot 6:1 en in die vervaardigingsektor van 6:1 tot 4:1 gedaal. (Giliomee 2004:543)
Tussen 1948 en 1994 was Suid-Afrika egter nooit ‘n Afrikaner- of ‘n wit staat nie. Selfs in die 1950’s is meer swartes as blankes in die staatsdiens aangestel. Teen die vroee 1980’s het ongeveer twee miljoen mense, van wie net ‘n derde wit was, in die openbare sektor, insluitende die administrasie van die tuislande, gewerk. (Giliomee 2004:545)
Opnames van wit studente het ‘n sterk bereidwilligheid getoon om die stelsel te verdedig. Afrikanerstudente het gepraat van hul regering en hul leer. Gevra hoe hulle sou reageer teenoor ‘n ANC-regering, het 44% van die Afrikanerstudente (vergeleke met 10% van die Engelssprekende studente) gese dat hulle dit aktief sou teenstaan, terwyl nog 32% gese het dat hulle sal emigreer. (Giliomee 2004:553)
In 1977 het die regering ‘n plan aanvaar om kleurlinge en Asiers saam met blankes in die Parlement in te bring.
Vroeg in 1982 het die spanning in die party tussen die faksies onder Botha en Treurnicht tot uitbarsting gekom. Die Treurnicht-groep kon nog aparte kleurling- en Indier- parlemente duld (hulle sou klaarblyklik minderwaardig wees), maar nie drie kamers in een Parlement nie.
Op 24 Februarie 1982 het Treurnicht en nog 21 NP-lede van die Parlement die NP-koukus verlaat en die Konserwatiewe Party (KP) gestig.
Daar was nou ‘n Parlement met ‘n wit, ‘n bruin en ‘n Indierkamer, gekies op afsonderlike kieserslyste in ‘n 4:2:1-verhouding ooreenstemmend met die onderskeie bevolkings.
‘n Kieskollege wat saamgestel is uit al drie kamers het ‘n staatspresident gekies, wat uitvoerende funksies gehad het.
Maar wit beheer is behou. Die NP, as die grootste party in die wit kamer, was daarvan verseker dat dit die staatspresident kon verkies.
Hierdie grondwet was, soos ‘n gesegde van die tyd gelui het, “magsdeling sonder magsverlies”.
Swart mense het die verteenwoordiging van kleurlinge en Asiers in die Parlement as ‘n verwerping van hul eis om ‘n gemeenskaplike burgerskap bekou. (Giliomee 2004:557-559)
In 1979 het Buthelezi met die ANC-leierskap gebreek omdat hy die ANC se sanksies en gewapende stryd teengestaan het. Die verhouding tussen die ANC en Buthelezi se Inkatha het nou vinnig versleg tot ‘n bittere vyandskap. (Giliomee 2004:560)
Die NP-skeuring in 1982 na die breuk tussen Botha en Treurnicht en die stigting van die Konserwatiewe Party (KP) was in ‘n belangrike mate die produk van verreikende sosio-ekonomiese veranderinge.
Vroeg in die jare sewentig is die tydperk van vinnige ekonomiese groei egter afgesluit. Daarmee het die NP se moeilikhede begin. Die ekonomiese opbloei tussen 1933 en 1973 het die samestelling van die Afrikaner-arbeidsmag ingrypend verander en konflikte geskep wat die NP nie meer kon oplos nie.
Een faktor het die Afrikanernasionaliste bymekaar gehou. Dit was die geloof dat die Afrikaners se politieke mag ‘n voorvereiste is vir hul oorlewing as volk en Afrikaans as openbare taal. Sommige politici en kultuurleiers het geglo dat die Afrikaners ‘n Godgegewe plig het om hul identiteit as volk te beskerm, en miskien ook die van ander volkere. Maar onder die Afrikaners op die grondvlak het die oorlewing van die Afrikaanse kultuur en taal nie voorrang geniet nie. In meningsopnames het taal en kultuur by hulle slegs agste of negende uit tien indikatore gekom, ver onderkant die verdediging of bevordering van materiele belange. (Giliomee 2004:561-562)
Andre du Toit, die Stellenbosse filosoof, wys daarop dat die regering se aandrang dat politieke mag noodsaaklik is om die Afrikaner se kultuur en taal te bewaar ‘n fatale flater is. Die voortbestaan van Afrikanerkultuur moet losgemaak word van Afrikanermag. Du Toit se betoog was nie bedoel om kiesers op die grondvlak te beinvloed nie, maar wel die klein aantal mense wat in Louw se woorde “intelligent genoeg is om te dink, en die gawe het om te skryf…Een man wat kan dink en skryf, is maklik ‘n duisend se leier.”
Genadelose kritiek op die Afrikaners kan ‘n jonger generasie aanspoor om die Afrikaners as volk en hul kultuur heeltemal te verwerp. Van Wyk Louw se stelling was juis dat die kritikus uit solidariteit met sy mense moet kritiseer. (Giliomee 2004:564-565)
Die opstandiges moet slegs genoeg moeilikheid maak om ‘n regime baie onseker van hom self te laat voel. (Giliomee 2004:574)
Hier praat Giliomee van ‘n regime in persoonlike terme. ‘n Regime as persoon, met gevoelens. Dit het my laat dink aan die kerk as liggaam. Die kerk word ook gepersonifiseer, en word ook verstaan as ‘n persoon. ‘n Vrou. Wat is die impak hiervan op die kerk se algemene standpunte en uitgangpunte as dit sake hanteer? En hoe hou identiteit met selfbeeld verband? Is selfbeeld meer ‘n gevoelsding wat later oorspoel en manifesteer in identiteit wat meer iets konkreet en sintuiglik waarneembaar is? Onsekerheid! Onsekerheid le baie moontlik baie naby aan die kerk van die saak. Want as die hipotese korrek is dat die innerlike manifesteer in die uiterlike dan is dit belangrik om ‘n greep op die self te he, en nie onseker te wees nie, want onsekerheid kweek onstandvastigheid, en maak die gronde waarop gestaan word sag soos seesand.
Die apartheidsideologie sou egter sy houvas op die meeste Afrikaners behou het as die kerk aangehou het om die leer te verkondig dat God die bestaan van die Afrikanervolk en alle ander volke gewil het. Tot in 1974 het die NG sinode nog die storie van Babel aangehaal as ‘n gelykenis van God se skepping van verskillende volke. Op die grondslag het die kerk apartheid geregverdig en ‘n nierassige lidmaatskap vir die NG Kerk verwerp omdat dit die kerk se etniese identiteit sou verwater. Toe die regering self van sekere aspekte van apartheid ontslae wou raak, was die kerk nie in staat om daarmee te help nie. In die vroee 1980’s het die NG Kerk geweier om Botha te ondersteun toe hy die Ontugwet en die Wet op Gemengde Huwelike wou afskaf. Maar die kerk het al hoe meer geisoleer geraak. Die ander “volke” het nog nie die gelukkige ontdekking gedoen dat dit God se wil is dat hulle as afsonderlike volke moet bestaan nie.
Die kerk se steun vir apartheid en vir die NP-bewind het begin verkrummel nadat dit tussen 1978 en 1982 drie pynlike terugslae ondervind het. Die eerste slag was die onthulling in 1978 dat die NG Kerk aandadig was aan die departement van inligting se pogings om die buitelandse mening te manipuleer. Ten tweede is die NG Kerk in 1982 in Ottawa geskors deur die Wereldbond van Gereformeerde Kerke (WBGK), ‘n liggaam op wie se lidmaatskap dit prys getel het. Die WBGK het ‘n “status confessionis”, ‘n staat van belydenis, geformuleer. In die status confessionis word verklaar dat apartheid ‘n sonde is en die teologiese regverdiging daarvan ‘n kettery. Maar die slag wat die seerste gemaak het, was die NG Sendingkerk se besluit in 1982 om die staat van belydenis te onderskryf. In die lig van hul verwerping van die teologiese motivering van apartheid het hulle self ‘n belydenis opgestel wat die implikasies van die evangelie vir geregtigheid in Suid-Afrika uitgespel het.
By sy sinodes van 1986 en 1990 het die NG Kerk finaal van apartheid afstand gedoen. In 1986 het die verklaar dat die kerk oop is vir almal ongeag hul kleur. Dit het formeel besluit om sy rassebeleid op die Nuwe Testament te baseer, waarin die idee van ras geen rol gespeel het nie. Die kerk het inderdaad verander, maar vir sommige kritici was dit onvoldoende.
In November 1990 is ‘n ekumeniese konferensie gehou om nasionale versoening te bespreek. Dit is bygewoon deur afgevaardigdes van ‘n hele aantal Christelike kerke. Willie Jonker, meer as dertig jaar een van die kritiese stemme in die NG Kerk, het namens hom self en die NG Kerk verantwoordelikheid aanvaar vir die onreg en lyding onder apartheid. Die NG-leierskap op die vergadering het hierdie belydenis onderskryf op grond van die Algemene Sinode se besluite in Oktober 1990.
Een van die belangrikste ideologiese stutte van apartheid het dus verdwyn. Die NG Kerk se belydenis van sy foute tussen 1986 en 1990 was egter nie sonder dubbelsinnigheid nie. Sommige het dit beskryf as “bekering sonder berou”. Peter Berger, ‘n Amerikaanse sosioloog, het daarop gewys dat in die groter geskiedenis van kerke dit seldsaam is dat ‘n belangrike kerk so gou soos die NG Kerk vir sy foute verskoning vra. Die konserwatiewe was baie ontsteld. Sestig predikante en 30 000 gewone lidmate het in 1987 weggebreek en die Afrikaanse Protestantse Kerk gestig. In die eerste helfte van die 1990’s het nog 70 000 lidmate weggebreek. (Giliomee 2004:575-576)
Op grondvlak was die Afrikaners nie besonder ontsteld oor die langdurige noodtoestand nie, maar teenstand het onder die mense in die akademiese lewe, die kerk en die beroepe opgebou teen ‘n semipermanente noodtoestand. Christine Anthonissen se ontleding van Die Kerkbode het bevind: “Daar was ‘n geleidelike verskuiwing. Eers het die blad die staat se besluit om ‘n noodtoestand uit te roep, onderskryf, maar in 1988 en 1989 is daar versigtige kommentaar op die abnormaliteit van regering deur noodwette en word daar ook gewys op die moontlikheid dat sulke magte misbruik kan word.”
In die kabinet het F.W. De Klerk die jaarlikse hernuwing van die noodtoestand teengestaan: “Met alle respek, die argumente beindruk my nie. Hoe lank gaan ons nog ‘n noodtoestand he? So lank soos ons lewe?”
Dit meeste generaals was teleurgestel toe die mag in 1989 oorgedra is van Botha na De Klerk, wat nie die leer se steun gehad het nie, maar niemand het daaraan gedink om militer in te meng nie.
In die verkiesing van 1987 het die NP ‘n mandaat gekry om ‘n nuwe beleid te ontwikkel wat op gelyke regte vir almal gegrond is. F.W. De Klerk, toe die NP-leier in Transvaal, het ‘n groot rol gespeel in die sege van die NP oor die KP in daardie provinsie.
In 1988 het Botha die opsie van onderhandelings met die ANC begin ondersoek. Hy het Niel Barnard en Mike Louw, die twee mees senior amptenare in die nasionale inligtingsdiens, saam met ander amptenare toegelaat om in die geheim gesprekke met Nelson Mandela in de tronk te voer. Hierdie amptenare het onmiddelik sy statuur as leier en sy integriteit en skynbare gebrek aan bitterheid opgelet, ten spyte daarvan dat hy nou reeds 25 jaar in die tronk was.
In 1988 het nasionale intelligensie-amptenare ook oorsee met ANC-leiers gepraat.
In Januarie 1989 het P.W. Botha ‘n aanval van beroerte gekry. In Februarie het hy bedank as NP-leier, maar aangebly as staatspresident. F.W. De Klerk is naelskraap tot NP-leier verkies. Soos voorspel kon word, het wrywing gou ontstaan tussen Botha en De Klerk, elkeen met sy eie magsbasis, ontstaan. Botha het op 14 Augustus 1989 as president bedank. Na ‘n algemene verkiesing is F.W. De Klerk op 14 September 1989 tot staatspresident verkies. (Giliomee 2004:581-584)
Nelson Mandela is, soos De Klerk, gevorm deur sy verbintenis met sy politieke beweging en sy mense, maar hul onderskeie loopbane was heeltemal verskillend. Mandela het as jong man van die Transkei na Johannesburg gegaan en as prokureer gekwalifiseer. Hy was een van die ANC-leiers in die woelige jare van protespolitiek in die 1950’s. Die polisie en hofsake het sy lewe erg ontwrig, maar danksy sy sterk wil en oortuigings het hy die stryd voortgesit in ‘n tyd toe die kans op sukses skraal gelyk het.
Na 27 jaar in die tronk (1963 in hegtenis geneem) het Mandela die politieke lewe weer op 11 Februarie 1990 betree nadat hy vrygelaat is.
Sy weiering in die tronk om enige kompromiee aan te gaan sodat hy vrygelaat kan word, het sy statuur versterk.